Otizm Spektrum Bozukluğu olan bireylerin değerlendirme süreçleri tarama, tanılama ve gelişimsel veri toplama süreçleri olarak üç grupta incelenebilir. Tarama erken yaşta tanılamayı kolaylaştırmak amacıyla Otizm Spektrum Bozukluğu risk grubunda bulunan çocukların belirlenmesi, tanılama ise sosyal iletişim ve etkileşim, kısıtlı, basmakalıp, tekrarlayan davranışlarından herhangi birinde yetersizlik olduğu gözlemlenen çocukların otizm spektrum bozukluğuna sahip olup olmadığının belirlenmesi sürecidir. Gelişimsel düzeyinin değerlendirilmesi ise gerekli önlemleri almak, herhangi bir müdahale programını uygulamak, uygulamanın gelişim üzerindeki etkilerini değerlendirebilmek için çocukların güçlü ve zayıf yanlarını belirlemek üzere çeşitli kaynaklardan ve farklı değerlendirme araçları kullanılarak bilgi toplanması olarak tanımlanabilir. Otizm Spektrum Bozukluğu olan bireylerin taranması, tanılanması ve gelişimsel değerlendirmelerine ilişkin ayrıntılı bilgi açıklanmıştır.
Ülkemizde değerlendirme süreci tarama, tanılama ve değerlendirme olarak izlenmektedir.
Tarama: Otizm Spektrum Bozukluğu ya da herhangi bir gelişimsel gerilik riski taşıyan çocukların belirlenmesidir. Ülkemizde, çocukların ilk gelişim takipleri Sağlık Bakanlığı’na bağlı Aile Sağlığı Merkezleri’nde görev yapan aile hekimleri tarafından yapılır. Ailenin isteğine göre hastanelerde de çocuk doktorları tarafından gelişim takipleri yapılır. Tarama için ülkemizde genelde Denver Gelişimsel Tarama Testi (Denver II), Ankara Gelişim Envanteri (AGTE) yoğun olarak kullanılmaktadır.
Tanılama: Otizm Spektrum Bozukluğu tanısı, DSM – 5 tanı ölçütleri dikkate alınarak uzman gözlemi ve aileden alınan bilgilerle uzmanlar tarafından konabilir. Alanda çalışan psikiyatri uzmanları DSM – IV, ICD – 10 ve 2013 Mayıs ayı itibariyle DSM – 5 gibi tanı araçları ile çeşitli ölçek, dereceleme ölçekleri, kontrol listelerinin sonuçlarını temel alarak klinik gözlemler yapar ve Otizm Spektrum Bozukluğu tanısı koyarlar.
Amerikan Psikiyatri Birliği tarafından yayımlanan DSM, hem çocuklar, hem de yetişkinlerde görülen tüm psikiyatrik bozuklukları kapsar. DSM el kitabında bu bozuklukların nedenleri, görülme yaşı ve cinsiyet gibi özelliklere ilişkin istatistikler, bozuklukların gelişimine ilişkin öngörüler ile sağaltım önerileri de yer almakta. DSM sistemi ülkemizde psikiyatri uzmanları tarafından tanı koyma sürecinde yaygın olarak kullanılmaktadır.
ANADOLU OTİZM EĞİTİM VE MÜCADELE GEYDİRİCİ VAKFI (ANOV) DEĞERLENDİRME SÜRECİ
Otizm Spektrum Bozukluğu gösteren bireylerin değerlendirilip doğru, bireysel özelliklerine uygun hizmet sağlamak, çevresel koşullarını düzenlemek, ailelerin Otizm Spektrum Bozukluğu gösteren bireylerin düzeyini nasıl algıladıkları, çocuklarından neler bekledikleri konularında bilgi toplamak için eğitsel değerlendirme yapmak şarttır. Bu konuda ANOV’da aşağıdaki süreç ilk değerlendirme sırasında izlenmektedir:
- Randevu sırasında, randevu alan kişiden Otizm Spektrum Bozukluğu gösteren çocuğun kabaca durumu hakkında bilgi alınır. Tıbbi tanısının ne olduğu, tanının hangi uzman ya da uzmanlar tarafından konulduğu, tanıyı kaç yaşında aldığı ve şuan kaç yaşında olduğu, tanı almadıysa şüphelenilen durumlar neler ve çocuğun davranışları hakkında kısa bir bilgi istenilir.
- Aileye randevuya gelirken yanlarında getirmeleri gereken nesne ve evraklar hakkında bilgi verilir. Yani Otizm Spektrum Bozukluğu gösteren çocuğun oynamaktan hoşlandığı oyuncakları, sevdiği yiyecek ve içecekleri yanlarında bulundurmaları istenir. Değerlendirme sürecinde bunların kullanılacağı söylenir. Çocuğun almış olduğu tanı raporlarını da yanlarında getirmeleri söylenir.
- Otizm Spektrum Bozukluğu gösteren çocuğun tahmin edilen durumuna göre değerlendirme ortamı hazırlanır. Yani değerlendirilecek öğrencinin yaşına, cinsiyetine, ilgi alanlarına ve özelliklerine uygun şekilde ortam düzenlenir.
- Değerlendirme ekibi bu ortamda çocuğun belli becerilerini değerlendirir (eşleme, taklit, ortak dikkat, iletişim, alıcı ve ifade edici dil becerileri, serbest zaman değerlendirme becerileri, akademik becerileri). Bu gibi becerileri değerlendirerek gözlenebilir ve ölçülebilir performansını belirlerler.
- Görüşme sırasında, Aile Bilgi Formu ve GOBDÖ – 2 – TV uygulaması için ölçek aileye verilir. Nasıl doldurulacağı ailenin anlayabileceği şekilde gerekirse bir kaç maddeyi birlikte puanlayarak açıklanır. Aile Gilliam Otistik Bozukluk Derecelendirme Ölçeği (2-Türkçe Versiyonu) kullanarak Otizm Spektrum Bozukluğu indeks puanını belirlerler.
- Değerlendirmeci Otizm Spektrum Bozukluğu gösteren çocuk üzerinde yaptığı kısa gözlem sonucu, aile görüşmesi sonuçları ve GOBDÖ-2-TV den elde edilen sonuçlarla birlikte aileye ön bilgilendirme yapar ve ailenin soruları yanıtlanır.
- Bilgilendirme sonrası ailenin geliş amacı doğrultusunda, ANOV Nermin – Osman Akça Eğitim Merkezi’nin koşulları ve çalışma programı konusunda gerekiyorsa ek olarak devletin okulları ve sağladığı olanaklar konusunda aile bilgilendirilir.
- Bu görüşme en az 1 saat en fazla 1 saat 30 dakika sürer.
- Çocuğun eğitsel değerlendirme raporu (Ek1: Örnek Rapor) ve çocuğa öncelikli olarak kazandırılması gereken beceri ve davranışların listesi hakkında yazılı döküman aileye iletilir.
- Eğitsel değerlendirme raporu, öncelikli olarak kazandırılması gereken beceri ve davranışların listesi, GOBDÖ-2-TV sonucu ve çocuğun hatırlatıcı videosu CD olarak arşivlenir.
Değerlendirmede Kullanılan Araçlar:
- ANOV Çocuk ve Aile Öyküsü Formu
Otizm Spektrum Bozukluğu gösteren çocuğun ailesinin sosyo-demografik (anne/babanın yaşı, medeni durumu, eğitim durumu, mesleği, yaşanılan il, çocuğun yaşı, cinsiyeti, tanısı) özellikleri hakkında bilgi edinmek, otizm spektrum bozukluğu gösteren çocuğun aile öyküsü, değerlendirilen çocuğa ait genel bilgiler, çocuğun doğum öyküsü, sağlık öyküsü, gelişim öyküsü bölümlerinden oluşmaktadır.
- GOBDÖ-2-TV
GOBDÖ–2-TV’nin orijinal adı Gilliam Autism Rating Scale-2’dir. GOBDÖ–2-TV otistik bozukluğu karakterize eden davranışlar sergileyen 3–23 yaşlar arasındaki bireylerin değerlendirilmesi amacıyla geliştirilmiş bir derecelendirme ölçeğidir. GOBDÖ–2-TV, otizm spektrum bozukluğu olan bireyleri tarama, tanılama, ağır düzeyde davranış problemlerini değerlendirme, davranışsal ilerlemeyi belirleme/değerlendirme, bireyselleştirilmiş eğitim planı (BEP) için amaçları belirleme, bilimsel araştırmalar için veri toplamada güvenli bir şekilde kullanılabilmektedir. Ölçek, Otizm Spektrum Bozukluğu gösteren bireyi iyi tanıyan kişiler (aile, birincil bakıcılar, uzmanlar ya da öğretmenler) tarafından doldurulabilmektedir (Diken, Ardıç ve Diken, 2011).
- Gelişim alanlarını değerlendirme gözlem formu
İlk değerlendirme, değerlendirme ekibi tarafından her çocuk için uygulanır. Bu değerlendirme çocuğun çeşitli gelişim alanlarındaki performansını yorumlayabilmek amacıyla yapılır. Değerlendirme sırasında video kamerayla çekim yapılır ve görüntüler süpervizör – eğitimci gerektiğinde akademik danışman tarafında izlenerek analiz edildikten sonra arşivlenir. Değerlendirmede belirlenmiş olan gelişim alanları için çeşitli araç gereçler kullanılarak veri toplanır. Her bölüm altında yer alan tablolara işaretlemeler yapılır ve form üzerine kişisel gözlem notları alınır. Değerlendirme sırasında çocuğun tercih ettiği yiyecek, oyuncak ya da nesneler bu süreçte kullanılabilir. Bunlar dışında sözel övgüler de olumlu davranışları sırasında kullanılır. Formun alt bölümleri taklit becerileri, alıcı dil, ifade edici dil, yönerge takip eme, eşleme, sohbet etme, yazma, okuma, matematik ve oyun oynama kısımlarından oluşmaktadır.